Zaanse Schans - Toerist in Eigen Land

De Zaanse Schans
Monumentaal Cultureel Nederlands Erfgoed.

“Toerist in eigen land”

De Zaanse Schans is een in 1963 opgerichte historische Zaanse buurt in de gemeente Zaanstad met daarheen verplaatste rijksmonumentale houten gebouwen en industriemolens uit de Zaanstreek.

In de loop der tijd is het aangevuld met diverse cultuurhistorische musea, ambachtswinkels en horeca.

Het ligt in de Kalverpolder, een beschermd veenweidelandschap aan de Zaan, tegenover het dorp Zaandijk. Dit architectonische reservaat voor Zaanse houtbouw is vanwege de architectuurhistorische en landschappelijke waarde een beschermd dorpsgezicht.

De Zaanstreek wordt beschouwd als het oudste industriegebied van Europa . In het midden van de 17e eeuw stonden er circa 900 molens .
Naast houtzaagmolens voor de scheepvaart ook verf-, specerij-, papier- en korenmolens.
Er werden tot 500 schepen per jaar gemaakt in de omgeving van Amsterdam & Zaandam.

De buurt is in 1961 vernoemd naar de schans* die Diederik Sonoy, gouverneur in dienst van Willem van Oranje, in 1574 liet bouwen om de Spaanse troepen tegen te houden.
*Een schans of verschansing is een oud verdedigingswerk, meestal gemaakt van afgegraven aarde. Schansen kunnen gebouwd zijn als kleine vestingwerken door en voor militairen of door de lokale bevolking voor hun bescherming zoals de boerenschansen in de 16de en 17de eeuw.

De Gekroonde Poelenburg met op de achtergrond Verfmolen De Kat & Oliemolen De Zoeker

Geschiedenis in het kort.
Bewustwording van het Zaans erfgoed ontstond tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland.

1938 al was in het Nederlands Openluchtmuseum de Zaanse buurt opgezet met vier verplaatste woningen.

1946 werd het burgerinitiatief ‘Zaans Schoon’ opgericht om woonbuurt de Gortershoek te behouden.
1949 Om zoveel mogelijk Zaanse houtbouw te behouden werd in 1949 Kalverpolder uitgekozen, mede omdat die tegenover Gortershoek lag waardoor een natuurlijk geheel ontstond

1952 op tentoonstelling Oud Zaandam werd door architect Jaap Schipper een maquette getoond hoe het Zaans Buurtje eruit zou kunnen zien. Vier soorten bebouwing onderscheiden: bebouwing aan de Zaanoever, de bebouwing op de Zaandijk, de overtuin en de arbeiderswoningen aan de overzijde die middels kwakels (hoge bruggetjes) verbonden werden. De gemeente en de provincie gingen niet aanstonds akkoord.

1956 na een aantal aanpassingen werd het plan goedgekeurd.

1957 werd de grond bouwrijp gemaakt, een fabriekscomplex gesloopt en opgekochte panden opgeslagen in een loods. In het plan was plaats voor 43 panden en een molen.

1963 werden vele oude houten gebouwen uit de Zaanstreek met diepladers naar het uitbreidingsplan Zaanse Schans gebracht en in oude luister hersteld. Wel werd gekozen voor beton als fundering in plaats van traditionele houten palen met kespen (kespen zijn houten of beton verbindingspalen).

1970 vijftien woningen herbouwd. Aanvankelijk opgezet als woonbuurt trok het buurtje steeds meer toeristen waarop het niet berekend was. Er werd gekeken naar Colonial Williamsburg, een museum over levende geschiedenis en een particuliere stichting die een deel van de historische wijk, Virginia, Verenigde Staten.

1970 - 1974 werd het plan hierop uitgebreid met historische gebouwen en enkele replica's geschikt voor horeca en toerisme. Ook werd een extra parkeerterrein aangelegd op de plek waar aanvankelijk een school zou komen.

1976 was de Zaanse Schans als toeristische bestemming een feit. Enkele molens zijn verplaatst. Alleen de onderbouw van de verfmolen de Kat (oorspronkelijk een oliemolen) en van de oliemolen de Bonte Hen, alsmede de oliemolen de Os staan nog op hun oorspronkelijke erf. Ook later zijn regelmatig gebouwen naar de Zaanse Schans verplaatst.

1982 werd Gortershoek aangewezen als een beschermd dorpsgezicht.

2010 volgde de Zaanse Schans.

Doordat de buurt niet was opgezet als een museum is een verdienmodel ontstaan gebaseerd op contracten met internationale touroperators, parkeergelden en gratis musea met een daaraan gekoppelde winkel voor het betreffende streekproduct.